Kinderen zitten nu tijdens de Coronacrisis thuis en krijgen afstandsonderwijs. Wat als ze straks weer naar school gaan? Dan start er, net als na een zomervakantie, een nieuw groepsvormend proces. Je kunt als leerkracht niet gewoon alles weer oppakken waar je bent gebleven .
Duur groepsvormend proces na de crisis
De intensiteit van dit proces is afhankelijk van de duur van de periode thuis. Hoe langer de groep niet bij elkaar is geweest, hoe intenser het proces zal zijn. Reken er hierbij op dat als er pas weer gestart wordt na de meivakantie, het groepsvormende proces in de groep gewoon weer 6 à 7 weken in beslag gaat nemen.
Ontwikkelingsfase
Voor het basisonderwijs geldt dat het groepsvormende proces vooral intensief plaatsvindt in de groepen 5 t/m 8. In het voortgezet onderwijs zal het proces vooral weer te zien zijn in de onderbouwgroepen.
In de jongere groepen ( groep 1 t/m 4) zal het vooral gaan om het weer opnieuw terughalen, aanleren en inslijten van gewenst gedrag. In deze jongere groepen zitten de leerlingen nog in de ontwikkelingsfase die Piaget de egocentrische ontwikkelingsfase noemt.
Wat kun je doen?
Voor de groepen 1 t/m 4 van het basisonderwijs is het goed om de eerder ingesleten normen (gedrag) opnieuw terug te halen, aan te leren en in te slijten. Refereer in oefeningen en lessen aan het eerder in het schooljaar aangeleerde gedrag. Als deze normen conflicteren met thuisnormen, bedenk dan dat het belangrijk is dat je woorden gebruikt als 'Hier op school doen we het zo...'. Hoe je dit kunt aanpakken, staat beschreven in Bouwen aan je groep, hoofdstuk 2 Bouwen aan de basis: groep 1 tot en met 4.
In de bovenbouw van het basisonderwijs en de onderbouw van het voortgezet onderwijs kun je het groepsvormende proces opnieuw doorlopen zoals deze ook is doorlopen aan het begin van het schooljaar. Dit proces kun je sturen en begeleiden. Hoe je dit kunt doen, vind je onder andere terug in Grip op de groep, Groepsplan gedrag en Gouden weken 2.0.
Hoe intensief moet je dit doorlopen? Dit is altijd afhankelijk van de groep. Hier is er nu een voordeel ten opzichte van de periode na de zomervakantie. Het is namelijk bij de leerkracht bekend hoe de groep heeft gefunctioneerd. Functioneerde de groep als positieve groep, dan is een lichte aandacht voor het groepsproces na de Coronacrisis voldoende. Refereer naar hoe ze eerder functioneerden. Voor groepen die negatiever functioneerden geldt dat er een nieuwe kans ontstaat. Door een nieuw, intens, groepsvormend proces op te starten kan de groep positiever gevormd worden. Hierbij moet wel gekeken worden hoe de relatie met de leerkracht is. Is deze relatie niet goed, kan dit een complicerende factor zijn (zie de hoofdstukken 5 en 7 uit Bouwen aan je groep).
Ga je een nieuw groepsvormend proces in met een negatieve groep, is het van belang eerst een goede analyse te maken wat er aan de hand is in die groep. Aan de hand van deze analyse kun je bepalen wat nodig is.
Hoe maak je een groepsanalyse?
Je kunt gebruik maken van tools die helpen om zicht te krijgen op de groep. Het is belangrijk om deze tools te bespreken met anderen die de groep ook kennen. Denk hierbij aan je duo, de intern begeleider of de gedragsspecialist. Jullie kennen de kinderen het beste en kunnen zo het beeld dat uit de tools naar voren komt verder 'vullen'. Tools die vrij te gebruiken zijn (als je ze aanklikt, opent de link naar www.gripopdegroep.nl):
- Checklist rolherkenning
- Quickscan positieve / negatieve groep
- Open sociogram
- Kijkwijzer positieve/negatieve groep bij bewegingsonderwijs
In Bouwen aan je groep staat in het laatste hoofdstuk de zogenaamde zes-sporen-aanpak. Zes sporen die je bij een niet optimaal functionerende groep in de gaten moet houden. Aan de hand van de uitkomsten van de tools en de zes sporen kun je het groepsvormende proces voor na de Coronacrisis vorm geven. Meer bruikbare informatie over wat je kunt doen met moeilijke groepen vind je in het boek Gedragsoplossingen voor een moeilijke groep van Kees van Overveld.
Reflecteren op de Coronacrisis als onderdeel van het groepsvormende proces
Als de kinderen weer terugkomen op school, is er heel wat gebeurd. Dit heeft impact op de kinderen. Deze verschilt per kind; het is bijvoorbeeld afhankelijk van welke thuissituatie het kind heeft. Een ding is er gemeenschappelijk: het heeft een ieder beïnvloed. Dit is iets dat je kunt gebruiken om de groep hechter te maken.
Eigenlijk is elk kind bij terugkomst op school een appellant. Uit Grip op de groep, hoofdstuk 2 De positieve groep:
De appellant is feitelijk de laagste in de hiërarchie van de groep. Toch is de rol essentieel voor de positieve groep.
De appellant appelleert aan gevoelens van verantwoordelijkheid voor de groep, zorgzaamheid, mededogen. De appellant heeft iets waarmee hij appelleert aan die gevoelens. Dit kan een mentale zwakte of handicap zijn, maar ook een fysieke zwakte of handicap. De appellant kan ook iemand zijn die in een verdrietige situatie zit, welke een beroep doet op gevoelens van mededogen van de andere groepsleden.
Deze rol doet in een positieve groep een groot beroep op de groepsverantwoordelijkheid en zorgt er zo voor dat de onderlinge relaties sterker worden in de groep. Eigenlijk geldt dat hoe meer hulp de appellant nodig heeft, hoe beter het is voor de groep.
De rol die het eerst positief reageert op de appellant is de sociaal werker, degene die de sfeer in de groep bewaakt. Overigens is een leerling niet de hele tijd een appellant. In een positieve groep wisselen kinderen van rol afhankelijk van de situatie.
Bedenk eens even hoe groepsbindend een gezamenlijk ervaren crisis kan zijn. De hele groep als appellant. Je moet er dan WEL aandacht aan besteden in de klas. Ieder kind moet op zijn of haar eigen manier hier uiting aan kunnen geven. Ik verwacht dat hierover artikelen verschijnen of al verschenen zijn.
Het is goed om te bedenken dat bij het reflecteren met de kinderen op de crisis tijdens het nieuwe groepsvormende proces, zij verschillende fasen van inzicht doorlopen. Filosoof Monique Fischer heeft de ontwikkelingsstadia van Piaget gecombineerd met de diepere lagen van Korthagen en is zo gekomen tot zeven fasen. In het boek Reflect(l)eren in het basisonderwijs behandelt zij helder en kort de theorie en praktijk van het reflecteren met kinderen. Dit kan behulpzaam zijn bij het bespreken van de crisis in de klas.
Groep 8 en de korte periode tot de zomervakantie
Als je kijkt naar de groepsvormende fases die de sociaal psycholoog Bruce Tuckman omschrijft, dan zie je als laatste fase de zogenaamde terminatie fase. Dit is de fase waarin de groep zich realiseert dat ze uit elkaar zullen gaan. In het basisonderwijs neem je deze fase niet echt waar in groepen omdat de groepsleden weten dat ze elkaar weer zien na de zomervakantie. Dit is bij groep 8 echter anders. Zij realiseren zich wel degelijk dat ze uit elkaar gaan. We hebben allerlei riten ontwikkeld om deze fase te begeleiden. Denk hierbij aan de schoolmusical en een afscheidskamp. Meer over deze fase is te vinden in hoofdstuk 5 van Grip op de groep.
Nu treedt er bij groep 8 iets bijzonders op als ze weer naar school gaan na de Coronacrisis. Er start een nieuw groepsvormend proces terwijl ze eigenlijk ook deze terminatie fase ingaan. Hoe kun je met deze tegenstelling om gaan?
Als we na de meivakantie weer van start gaan, dan kan gewoon de groepsvorming in gang gezet worden. Zet juist bij groep 8 de riten die in de terminatie fase gebruikt worden, in bij de groepsvorming. Dit zal extra groepsbindend werken. Daarnaast is het goed om de groep inzicht te geven in deze processen. Leg ze dus gewoon uit dat ze lang uit elkaar zijn geweest en dat dit weer even wennen is, maar dat we ook toeleven met elkaar naar het einde van de basisschooltijd en het uiteenvallen van de groep.
Besteed bij terugkomst van de kinderen aandacht aan het groepsvormende proces. Het bespreken van de crisis kan daarbij bindend werken. Besteed in groep 8 aandacht aan het feit dat ze ook gelijk de terminatie fase in gaan.
Voor degenen die de cursus 'Grip op je groep' gaan volgen bij Medilex Onderwijs: ik geef een gratis videoconsult over het weer opstarten van de groep na de crisis. Inschrijven kan hier. Na de inschrijving neem ik via de mail contact op om een moment voor het videoconsult af te spreken.
Foto's komen uit 'Grip op de groep'.
Engelen, R.V. van (2011). Bouwen aan je groep. Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.
Engelen, R.V. van (2014). Grip op de groep. Derde druk. Amersfoort: ThiemeMeulenhoff.
Fischer, M. (2017). Reflect(l)eren in het basisonderwijs. MFConsulting / Reflecteren en leren
Bijleveld, B. (2019). Gouden weken 2.0. Eduforce
Overveld, K. van (2016). Groepsplan gedrag. Uitgeverij PICA
Overveld, K. van (2019). Gedragsoplossingen voor een moeilijke groep. Uitgeverij PICA